هفته وحدت:امت اسلام،امت پیامبر اعظم(ص)

همزمان با بعثت پامبر اعظم وظهور دین اسلام,تغییر وتحولات بسیاری در حوزه های مختلف زندگی بشر بوجود آمد.اسلام علاوه بر دگرگون کردن نوع نگرش انسان به هستی وجهان پیرامون,طرح های نویی را در ساحت های گوناگون حیات انسانی درانداخت.گستره این دگرگونیها را می توان در تحولات فرهنگی و ارزشهای اجتماعی وهمچنین در الگوهای زندگی سیاسی واقتصادی جوامع اسلامی جستجو کرد.تشکیلامت اسلامی را می توان یکی از نوآوری های اسلام در بعد اندیشه سیاسی دانست.در این نوشتار در پی آنیم که چیستی واهمیت امت بودن جامعه اسلامی را بررسی کرده وبه سیره پیامبر در اهمیت دادن به امت بودن مسلمانان,اشاره گذرایی داشته باشیم.

تعریف امت

در فرهنگ های بشری واژه های مختلفی برای بیان مفهوم جامعه یا اجتماع بکار بسته می شود.مفاهیمی چون ملت,مردم ,گروه,ایل,طایفه,قبیله,عشیره و..از این نوع اند.اسلام نیز به عنوان یک مکتب آسمانی _ که تمام هم وغم آن سعادت دنیوی وآخرتی انسان است _ برای بیان این مفهوم از واژه جهت دار امت که بار معنایی ویژه ای دارد,استفاده نمود.امت اصطلاحی قرآنی ودینی است که همزمان با ظهور دین اسلام رواج یافته است.از این واژه در هبچ یک از زبانهای شرقی وغربی سراغی نمی توان گرفت.این تعبیر از نوآوری های اسلام در اندیشه سیاسی بشر است.لویی گارده اسلام شناس مشهور فرانسوی معتقد است”امت از ریشه خاص عربی است که در زبانهای اروپایی نمی توان مترادفی برای آن یافت.(1)

مفهوم امت از ماده”ام”"یام” به معنای قصد کردن گرفته شده است.اطلاق”ام” بر مادر نیز بدین جهت است که کودک در زمینه نیازمندی های خود یا به جهت احساس آرامش مادر را قصد وطلب می کند.براین اساس امت به مجموعه ای از انسانها اطلاق می شود که هدف ومقصد واحدی آنان را گرد هم جمع نموده است(2).به عبارت روشن تر امت به جماعتی که جنبه وحدتی در میان آنها وجود داشته باشد.از این رو امت مفهومی کاملا عقیدتی است که مرز میان امتهای گوناگون را مشخص می کند.

کاربردهای قرآنی واژه امت

واژه امت 64 بار تکرار شده است.از این میان 5بار بصورت مفرد(امه)یا(امتکم)و13بار بصورت جمع(امم).بطور کلی این واژه در 5معنا بکار رفته است:

1)امت به معنای پیشوا ورهبر:ان ابراهیم کان امه قانتا لله حنیفا(نحل/12)همانا ابراهیم یک امت مطیع وفرمانبردار بود.

2)امت به معنای مدت زمان معین:ولئن اخرنا عنهم العذاب الی امه معدوده..(هود/8)اگرما عذاب را از آن منکران تا وقت معین(مرگ)تاخیر اندازیم خواهند گفت:چه چیز موجب تاخیر عذاب شده؟

3)امت به معنای راه وروش ودین وآیین:انا وجدنا آبائنا علی امه(زخرف/22)همانا ما پدران خود را به عقائد وآئینی یافتیم..

4)امت به معنای گروهی از جانداران:وما من دابه فی الارض ولاطائر یطیر بجناحیه الا امم امثالکم(انعام/38)هرجنبنده ای که در زمین وهر پرنده ای که با دوبال در هوا پرواز می کندؤهمگی امتهایی چون شمایند

5)امت به معنای گروهی از انسانها:امت بدین معنا 58 بار در قرآن تکرار شده است.در چنین مواردی امت به معنای گروهی از مردم است که یکی از رسالت های الهی بر آنها نازل شده است.مانند:وکنتم خیر امه اخرجت للناس(آل عمران/110)(3)

رابطه امت وملت

ملت(nation)را می توان یک واحد بزرگ انسانی تعریف نمود که عامل پیوند آن یک فرهنگ و آگاهی مشترک است.از جمله ویژگیهای هر ملت اشغال یک قلمرو جغرافیایی مشترک است. به عبارت دیگر ملت به گروهی از انسانها اطلاق می شود که در یک کشور زندگی کرده ودارای فرهنگ مشترک هستند.شایان ذکر است که این تعریف از ملت نیز تعریفی تازه است که پس از دگرگونی های قرنهای اخیر در اروپا به ظهور رسیده است.

یکی از تفاوتهای اساسی نظام سیاسی اسلام با مکاتب سیاسی دیگر در مرزبندی موجود میان ملت وامت است.اسلام از آن جهت که خود را دینی جهانی دانسته وهمه جامعه بشری را مخاطب آموزه های خویش می داند,بدون توجه به مرزهای سرزمینی وتفاوتهای نژادی,زبانی,ملی وفرهنگی از میان همه انسانها عضوگیری می کند ونام امت واحده را بر پیروان خویش می نهد.از نگاه اسلام مرزبه بین انسانها عقیدتی است ونه جغرافیایی,از این رو تمام مسلمانان را بدور از هرگونه تفاوت در رنگ وزبان وملیت,عضوی از اعضای امت یگانه اسلام می داند.علامه طباطبایی دراین خصوص می فرمایند:؛اسلام اصل انشعابات قومی وملی را بدین صورت که موثر در تکون پیدایش اجتماع باشد ملغی ساخته است….انشعابات وملیت هایی که براساس وطن تشکیل می گردند،امت ومجموعه خود را به سوی وحدت ویگانگی حرکت می دهند ودر نتیجه این ملت از ملتهای دیگر که در وطن های دیگر قرار دارند روحا وجسما جدا می گردد….در این صورت برخورد یک جامعه با جامعه جدید یا جوامع دیگر بگونه ای نظیر برخورد انسان با سائر اشیا وموجودات طبیعت است که آنان را استخدام می کرده،استثمار می کند.وتجربه قرنهای طولانی از آغاز خلقت تا کنون به این حقیقت گواهی می دهد.به همین دلیل است که اسلام این قبیل انشعابات وتمیزات را ملغی ساخته واجتماع انسانی را براساس عقیده ونه نژاد ووطن ونظایر آن پایه ریزی نموده است.حتی ملاک در بهره برداری های جنسی(ازدواج) و ارث اشتراک در عقیده وتوحید است نه در منزل ووطن(4)

ویژگی های امت اسلامی

امت اسلامی، دارای ویژگیهایی است که آن را از امتهای دیگر متمایز می کند.در ذیل به برخی از آنان اشاره می کنیم:

1)امت اسلامی،امتی میانه است:

تعادل ومیانه روی ودوری از افراط وتفریط در کارها،از اصول مهم اسلام است.که در قرآن کریم وسیره پیشوایان دین،برآن تاکید شده است.حضرت علی(ع)در مورد پیامبر اعظم اسلام می فرمایند:؛وسیرته القصد؛(5)یعنی روش پیامبر در کارهایش میانه روی بود.جهتگیری تربیتی اسلام بدینگونه است که انسانی متعادل در همه ابعاد تربیت کند.از این رو خداوند در قرآن امت اسلامی را امت میانه خطاب می کند:وکذلک جعلناکم امه وسطا لتکونوا شهدا علی الناس ویکون الرسول علیکم شهیدا(بقره/143)«واینچنین شما را امت میانه قرار دادیم تا گواه بر مردم باشید ورسول خدا برشما گواه باشد.» امت اسلام،امتی میانه معرفی می شود تا به عنوان جامعه ای نمونه شناخته شوند.وبرای چنین جامعه ای سیره پیامبر اعظم را به عنوان الگو برای امت اسلام معرفی می کند.علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می فرمایند«واما امت اسلام،خدا آن را امتی وسط قرار داد،یعنی برای آنان دینی قرار داد که متدینین به آن دین را به سوی راه وسط ومیانه هدایت می کند.راهی که نه افراط آن طرف(مشرکین) را دارد ونه تفریط این طرف(مسیحیت) را،بلکه راهی که هردو طرف را تقویت می کند.هم جانب جسم را وهم جانب روح را»(6)

میانه بودن واعتدال اصلی است که برتمام تعلیمات اسلام حکومت می کند.اعتدال در عقیده (نه غلو ونه شرک)اعتدال در برنامه های اجتماعی،اعتدال در شیوه های اخلاقی وغیره براین اساس یک مسلمان واقعی نمی تواند انسانی یک بعدی باشد.بلکه انسانی است همه جانبه که به همه ابعاد مختلف زندگی توجه دارد.

2)امت اسلامی وامت ممتاز

گفتیم که امت برگروهی از مردم اطلاق می شود که جهت وحدتی داشته یاشند.مثلا وحدت در فرهنگ ویا دین وعقیده.از این رو برهمه گروه های انسانی که پیرو یک پیامبر هستند امت اطلاق می شود.مانند امت موسی(ع) وامت عیسی(ع) وامت محمد(ص).در فرهنگ قرآنی همه امتها به یک نگاه نگریسته نمی شوند.بلکه در میان امتها،برخی بواسطه یک ویژگی خاص،از برخی دیگر برترند.در نگاه قرآن امت اسلام،امتی برجسته وممتاز است.ودلیل ممتاز بودن آن این است که براعضا جامعه خود نظارت دارند ویکدیگر را به نیکی ها توصیه می کنند واز بدیها باز می دارند.کنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف وتنهون عن المنکر وتومنون بالله(آل عمران/110)«شما( مسلمانان حقیقی)نیکوترین امتی هستید که برآن قیام کردند که (برای اصلاح بشر)مردم را به نیکوکاری وادار کنند واز بدکاری بتزدارند وایمان به خدا آورند.»در این آیه خداوند امت اسلامی را می ستاید وآن را امت ممتاز بر می شمرد.ودلیل آن را بکار بستن کنترل اجتماعی در جامعه آنان می داند.از این بیان روشن می شود که مسلمانان تا زمانی یک امت ممتاز محسوب می گردند که دعوت به سوی نیکی ومبارزه با فساد را فراموش نکنند.(7)

3)امت اسلامی،امت برادری

یکی دیگر از ویژگی های امت اسلام،برادری واخوت است.موضوع برادری وبرابری اعضای جامعه بشری برای اولین بار پس از اسلام وبراساس امت اسلامی مطرح شد. از نظر تاریخی این مفهوم در سال دهم بعثت  شکل گرفت . قرآن کریم شالوده وپایه جامعه ایده آل خود،یعنی امت اسلامی را بر اساس برادری و اخوت اسلامی بنا می نهد.انما المومنون اخوه(حجرات/10)«همانافقط مومنان با هم برادرند.»

اجتماع زنده در سایه همفکری وهماهنگی وصمیمیت بوجود می آید،ودر همین اجتماع است که همه می توانند سعادت وپیشرفت خود را دریابند.اسلام برای بوجود آوردن چنین اجتماعی کمترین توجهی به نژاد،زبان،رنگ ومنطقه جغرافیایی نکرده است.بلکه همه را مسلمان وهماهنگ وهمبسته می داتد.وتنها نظرش به ایمان به خداست که ریشه همه همبستگی ها وهماهنگی هاست. اخوت اسلامی بهترین واژه ای است که این وحدت وهماهنگی را نشان می دهد.پیامبر اعظم اسلام (ص)پس از ورود به مدینه وساختن مسجد،دست به یک ابتکار جالب زد. وآن پی ریزی اخوت اسلامی بود تا وحدت وصمیمیت بیش از گذشته در اجتماع مسلمانان بوجود آید.ازاین رو بین امت خود عقد اخوت خواند وهردو نفر را باهم برادر قرار داد. ونیز علی(ع) را به عنوان برادر خود انتخاب کرد.

وحدت امت اسلام

وحدت یکپارچگی ودوری از تفرقه وجدایی یکی از دستورهای مهم خداوند وپیشوایان دین به امت اسلام است.قرآن کریم به امت اسلام توصیه می کند که به ریسمان محکم الهی چنگ زنند واز تفرقه وپراکندگی بپرهیزند.واعتصموا بحبل الله ولاتفرقوا(103/آل عمران)«به ریسمان الهی چنگ زنید و متفرق نشوید.»یکی بودن خداوند وکتاب آسمانی واشتراک در قبله گاه مسلمانان از وحدت حقیقی بین آنان حکایت دارد.

پیامبر گرامی اسلام از زمان بعثت تا رحلت،همواره در آموزش ها وتعالیم خود ودر عمل در جهت نفی تفرقه وتحکیم پایه های وحدت وهمبستگی وهمدلی میان امت اسلام وحتی تفاهم با غیر مسلمانان ،گام برداشتند.از ساختن مسجد گرفته تا بستن عقد اخوت وبرادری بین امت وتلطیف فضای اجتماعی خشن حاکم بر جوامع عرب در آن زمان.

حضرت علی(ع) بزرگترین دستاورد رسول اعظم اسلام را ایجاد الفت واتحاد در میان مردمی متفرق وپراکنده می داند.مردمی که بواسطه تعصبات جاهلی به جان یکدیگر افتاده ودر حال سقوط بودند.پیامبر با تعالیم اسلامی همه را به خدای یگانه متوجه نمود،وامتیازات موهوم از قبل مال وثروت ونژاد ورنگ را از میان برد.ایشان می فرمایند«…در روزگاری که مردم روی زمین دارای مذاهب پراکنده ،خواسته های گوناگون وروش های متفاوت بودند؛عده ای خدا را به پدیده ها تشبیه کرده وگروهی نام های ارزشمند خدا را انکار وبه بت ها نسبت می دادند وبرخی به غیر خدا اشاره می کردند.پس خدای سبحان مردم را بوسیله محمد(ص)از گمراهی نجات داد وهدایت کرد.»(8)

پدران امت

جایگاه پدر در خانواده،جایگاهی مهم وسرنوشت ساز است.وجود پدر در خانواده مایه آرامش روحی واحساس دارا بودن پشتوانه است.حضور او،نقش تربیتی ویژه ای داشته و سبب ساز جهتگیری خاص اعضا خانواده می گردد.شفقت ودلسوزی پدر او را وامی دارد که راه صحیح ودرست را به انان نشان دهد واز ورود آنان به پرتگاه های زندگی جلوگیری کند.

امتها نیز همانند خانواده ها نیازمند به پدر هستند.نیازمند به مهربانی وشفقتی عام وفراگیر که آنان را از سقوط در دره های شقاوت وبدبختی باز دارد.در روایات اسلامی،پیامبر اعظم اسلام(ص) وحضرت علی(ع) پدران این امت معرفی شده اند.از امام حسن مجتبی(ع) نقل شده است که پیامبر(ص)فرمودند:«انا وعلی ابوا هذه الامه»(9)«من وعلی پدران این امت هستیم.یکی از ویژگی های پدر مهربانی ودلسوزی برای فرزندان است.وچون پیامبر(ص)پدر این امت است،در قرآن به این ویژگی های پدرانه او اشاره شده است.لقد جائکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم،حریص علیکم بالمومنین روف رحیم(توبه/128)«همانارسولی از جنس شما برای هدایت خلق آمد که از فرط محبت فقر وجهل شما براو سخت می آید وبر آسایش ونجات شما بسیار حریص وبه مومنان روف ومهربان است»

امت اسلامی در کلام رسول اعظم(ص)

رسول بزرگوار اسلام بارها وبارها در گفته های خویش وبگونه های مختلف از امت خویش یاد کرده اند.ملاک های برترینها وبدترینهای امتشان را بیان کرده اند.ونیز به دغدغه های خویش از امتش اشاره نموده اند.در ذیل به نمونه های از آنها اشاره می کنیم:

ایشان درخصوص برتری امت اسلام می فرمایند:یقینی که به امت من داده شده،به امتی داده نشده است.(10).در مورد برترینهای امتشان می فرمایند:«بهترین امت من کسانی هستند که جوانیشان را در اطاعت از خداوند صرف کرده وجان خود رااز لذتهای دنیا بریده وبه آخرت سپرده باشند.همانا پاداش آنان در نزد خدا بالاترین درجات بهشت است.(11)ودرباره دغدغه های خویش می فرمایند:«از دو چیز درباره شما هراس دارم:پیروی هوای نفس وآرزوهای دراز.(زیرا)پیروی هوای نفس راه را بر حق می بندد وآرزوی دراز آخرت فراموشتان می کند(12